مبانی تربیت اسلامى؛ از دیدگاه امام خمینی(ره)

موضوع تربیت، در فرهنگ و معارف اسلامى، از منزلت و جایگاهی بس رفیع برخوردار است. بیتردید یکی از ابعاد فکری بنیانگذار جمهوری اسلامى، حضرت امام خمینی(ره)، که از بنیادیترین رویکرد ایشان میباشد، مقوله تعلیم و تربیت و تزکیهی نفس است، که همواره و در همه مراحل زندگی بدان توجه ویژه مبذول نمود و در گونههای مختلف تدریس، تدوین نوشتهها، تألیفات، سخنرانیها، نامهها و ... بر ضرورت و بایستگی طرح آن تأکید و پافشاری فرمود؛ از اینرو میتوان گفت: حضرت امام(ره) پیش از آنکه سیاستمداری قاطع و انقلابی باشد، یا به عنوان مرجعی تام، مرجعیت و زعامت دینی را معنایی تازه بخشد، مربی بزرگ و معلم نمونه بود که توانست با دریافتی عمیق و ژرف از مبانی تعلیم و تربیت الهى، در میدان سخت مجاهدهی نفس، خود را بیازماید و مراحل سیر و سلوک را با موفقیت پشت سرگذارد، و نیز به تربیت نسلی که بار اصلی انقلاب را بر دوش میکشد، همت گمارد.

و بر همین اساس، غایت و فلسفه بعثت را تربیت بشر معرفی فرمود: انبیا هم که آمدهاند از طرف خدای تبارک و تعالی برای همین تربیت بشر و برای انسانسازی است... اساس عالم بر تربیت انسان است. انسان عصاره همه موجودات است و فشردهی تمام عالم است و انبیا آمدهاند برای اینکه این عصارهی بالقوه را بالفعل کنند و انسان یک موجود الهی بشود. این موجود الهی تمام صفات حق تعالی در او است و جلوهگاه نور مقدس حقتعالی است.

و تربیتگریزی را بسیار جدی میشمرد: گرفتاری همه ما برای این است که ما تزکیه نشدهایم، تربیت نشدیم. عالم شدند، تربیت نشدند، دانشمند شدهاند، تربیت نشدهاند، تفکراتشان عمیق است، لکن تربیت نشدهاند و آن خطری که از عالمی که تربیت نشده است و تزکیه نشده است بر بشر وارد میشود، آن خطر از خطر مغول بالاتر است

یکی از دلایل تأکید امام خمینی(ره) بر تربیت و تزکیه نفس آن است که نفس تزکیه شده در راستای ارزشهای الهی قرار میگیرد و سر اطاعت در پیشگاه خداوند فرود میآورد و به قدرتهای غیر الهی بیتوجه است؛ از اینرو اهتمام بر این امر را بر همهی آحاد جامعه لازم دانسته و ضرورت آن را برای کسانی که با تربیت مردم سر و کار دارند، افزون میشمرد. و با معرفی چالشهای پیشرو؛ همچون طبیبی حاذق، راه درمان علمی و عملی را نشان میدهد تا پس از بازشناسی تهذیب نفس، موانع را حذف نموده و فرایند تسهیل گردد.

در بررسی موانع مورد نظر در راه تزکیهی نفس از نگاه امام خمینی(ره) موارد ذیل به چشم میخورد:

1. غفلت از گناه و کوچک شمردن آن؛ در روایات آمده است که خداوند هرگاه به بندهی خود عنایت فرماید، او را به یاد گناهانش میاندازد. در اندیشهی اسلامی احساس گناه و حالت توبه و بازگشت یک نعمت الهی و "فقدان احساس گناه" یک زنگ خطر است.

2. حبّ دنیا؛ در اینباره میفرماید: محبت دنیا، انسان را منتهی به هلاکت ابدی میکند و آن مادهی ابتلائات و سیئات باطنی و ظاهری است)

3. حب نفس؛ امام خمینی(ره) حب نفس را ریشهی همه مشکلات انسان و بزرگترین مانع تزکیه میشمرد. به نظر حضرت امام(ره) نفس انسان به شیوههای گوناگون انسان را فریب میدهد؛ از اینرو به ذکر نمونههای بارز حبّ نفس میپردازد؛ از جمله حب جاه، مقام، همسر، فرزند، ثروت و ... است.

4. امید به سعهی وقت؛ از موانع بزرگ تیقَظ و بیدارى، که اسباب نسیان مقصد و نسیان لزوم سیر شود و اراده و عزم را در انسان میمیراند، آن است که انسان گمان کند وقت برای سیر وسیع است... انسان به کلی آخرت را فراموش میکند و مقصد، از یاد انسان میرود

5 . غفلت از خود و عیب جویی از دیگران.

6 . علم بدون ایمان.

7. مجادله؛ ایجاد تفرقه و اختلاف از موانع تزکیهی نفس است:

دعواهای ما، دعوایی نیست که برای خدا باشد، ... همهی ما از گوشمان بیرون کنیم که دعوای ما برای خداست، ما برای مصالح اسلام، دعوا میکنیم... دعوای خود من و شما، و همهی کسانی که دعوا میکنند، همه برای خودشان است

8 . لذتگرایى؛ در اینباره نیز هشدار میدهد: بدان که نفس در هر حظّی که از این عالم میبرد، در قلب اثری از آن واقع میشود که آن تأثر از ملک و طبیعت است و سبب تعلّق آن است به دنیا، و التذاذات هرچه بیشتر باشد، قلب از آن، بیشتر تأثر پیدا میکند، و تعلق و حبّش بیشتر میگردد، تا آنکه تمام وجههی قلب به دنیا و زخارف آن گردد. و این، منشأ مفاسد بسیاری است؛ تمام خطاهای انسان و گرفتاری به معاصی و سیئات، برای همین محبت و علاقه است.

9. خودباختگى؛ حضرت امام(ره) در عبارتی جالب توجه میفرماید: خدا نکند انسان پیش از آنکه خود را بسازد، جامعه به او روی آورد و در میان مردم نفوذ و شخصیتی پیدا کند که خود را میبازد، خود را گم میکند.

10. نسیان آخرت؛ نسیان آخرت، از اموری است که اگر ولیالله اعظم، امیرالمؤمنین(ع) بر ما بترسد از آن و از موجب آن، که طول أمل است، حق است؛ زیرا که او میداند این چه سفر پرخطری است و انسانی که باید آنی راحتی نداشته باشد و در هر حال مشغول جمع زاد و راحله باشد و دقیقهای ننشیند، اگر نسیان کرد آن عالم را و به خواب رفت و نفهمید که چنین عالمی هم هست و چنین سیری هم در پیش است، چه به سر او خواهد آمد و به چه بدبختیهایی خواهد گرفتار شد

اصول تربیت از دیدگاه حضرت امام(ره)

نظرات تربیتی امام خمینی(ره) براصول و قواعد استوار است، که مهمترین آنها عبارت است از:

1. تکیه بر اصلاح خود؛ امام راحل1 میفرمود: کسانی که میخواهند در این عالم تربیت کنند دیگران را، قبلاً خودشان تزکیه شده باشند، تربیت شده باشند

2. تقدم تزکیه بر تعلیم؛ امام خمینی(ره) تقدم تزکیه بر تعلیم را به عنوان یک اصل راهبردی بارها یادآور شده است: کوشش کنید که تربیت بشوید و تزکیه بشوید، قبل از اینکه تعلیم و تعلّم باشد. کوشش کنید که همدوش با درس خواندن و تعلیم، تربیت باشد، که او مقدم است به حسب رتبه بر تعلیم و بر تلاوت آیات و بر تعلیم کتاب و حکمت

اصل اتخاذ شده از سوی حضرت امام(ره) مستفاد از آیات قرآنی است که در سه مورد تزکیه و تربیت را بر تعلیم مقدم داشته است

امام خمینی(ره) علم بدون تزکیه و تربیت را منشأ و سرآغاز بسیاری از خطرها و انحرافات میداند و میفرماید: ...مهم تربیت است. علم تنها فایده ندارد، علم تنها مضر است. گاهی این باران که رحمت الهی است وقتی به گلها میخورد، بوی عطر بلند میشود؛ وقتی که به جای کثیف میخورد، بوی کثافت بلند میشود؛ علم هم همینطور است که اگر در یک قلب تربیت شده علم وارد بشود، عطرش عالَم را میگیرد. و اگر در یک قلب تربیت نشده یا فاسد بریزد...، این، فاسد میکند عالَم را...

3. تداوم تربیت؛ امام بزرگوار همه انسانها را از بدو تولد تا آخرین روز زندگی نیازمند تعلیم و تربیت میداند و میفرماید:

همه جمعیت دنیا احتیاج به تعلیم و تربیت دارند. هیچ کس نمیتواند ادعا کند که من دیگر احتیاج ندارم به این که تعلیم بشوم و تربیت بشوم. رسول خدا هم تا آخر احتیاج داشت، منتها احتیاج او را خدا رفع میکرد. ما همه احتیاج داریم.

4. اصل تکرار و تلقین؛ توجه به این اصل را میتوان از نوآوریهای تربیتی حضرت امام(ره) دانست. ایشان در اینباره میفرماید: اگر بخواهید یک بچهای را تربیت بکنید، باید یک مسأله را چندین دفعه با چند زبان، با چند وضع، به او بخوانید. مطلب یکی باشد، لکن طرز بیان اینها؛ به طوری که در قلب او نقش ببندد.

5 . جهتدار بودن تربیت؛ آیاتی که محور تعلیم و تربیت انبیا را اخلاص و توجه تامّ به مبدأ هستی معرفی میکند، منشأ و محور تأکید فراوان امام خمینی(ره) نسبت به جهتدار بودن امر تعلیم و تربیت است: و از همینجا میتوان گفت: تفاوت اسلام با دیگر مکاتب تربیتی آن است که آنها خود را محدود به هر یک از اهداف مورد نظر در مبانی تربیتی خویش میدانند، ولی اسلام حرکت تربیت را به سوی خدا و توجه به او معرفی میکند؛ از این رو در سازندگی فرد یا سازندگی و بالندگی اجتماع خود را محصور و محدود نمیکند.

...تمام انبیا، معلمها هستند و تمام بشر، دانشجو. انبیا مکتبی دارند که در آن مکتب میخواهند این موجود دوپایی که بدترین موجودات است و اگر رها بشود خطرناکترینِ موجودات عالم است، این را به راه مستقیم، به صراط مستقیم هدایت کنند... عالَم یک دانشگاهی است و انبیا و اولیا و تربیت شدههای آنها، معلم هستند و سایر بشر دانشجو... وظیفهی معلم، هدایت جامعه است به سوی الله و وظیفه دانشجو، تعلّم